Presidenti republikan i SHBA-së, Ronald Reagan pas luftë së Dytë Botërore dhe holokaustit të madh që po përballej bota në atë kohë, me ardhjen në pushtet në vitet 1980, vendosi të marrë disa masa jo vetëm mbrojtëse për Amerikën por edhe të sigurojë një llojë strategjie të mbijetesës ushqimore për popullin e tij.
Ai nisi të bëj një histori aq sa qesharake dhe groteske, po aq edhe të zgjuar dhe largëpamëse në vizionin qeveritar të tij.
Thellë nën tokë, e fshehur në shpella gëlqerore, qeveria amerikane ruan një nga thesaret më të çuditshme të botës moderne: mbi 600 milionë kilogramë djathë. Ata e quajnë ” Djathë Qeveritar” dhe historia e tij është një udhëtim i papritur përmes politikave ekonomike, mirëqenies sociale dhe çmendurisë burokratike.
E gjitha filloi në vitet 1970, kur Amerika po përballej me një krizë të madhe të produkteve të qumështit. Çmimi i qumështit dhe produkteve të qumështit u rrit ndjeshëm, inflacioni arriti në 30% dhe lopët po prodhonin më shumë sesa mund të thithte tregu. Presidenti i atëhershëm Jimmy Carter vendosi të vepronte: Ai ndau rreth 2 miliardë dollarë ndihmë federale për të shpëtuar prodhuesit.
Rezultati, siç ndodh shpesh me qëllime të mira, ishte prodhimi i tepërt. Fermerët e qumështit filluan të prodhonin pa ndërprerje, duke e ditur se qeveria do të blinte çdo tepricë. Djathi, falë qëndrueshmërisë së tij, u bë produkti ideal për ruajtje.
Rezultati, siç ndodh shpesh me qëllime të mira, ishte prodhimi i tepërt. Fermerët e qumështit filluan të prodhonin pa ndërprerje, duke e ditur se qeveria do të blinte çdo tepricë. Djathi, falë qëndrueshmërisë së tij, u bë produkti ideal për ruajtje.
Pra, në fillim të viteve 1980, depot e Shteteve të Bashkuara ishin të mbushura me mbi 500 milionë paund djathë – një mal me tepricë të produkteve të qumështit që përfundoi duke u kalbur në më shumë se 150 depo në 35 shtete. Ndërsa miliona amerikanë jetonin me kupona ushqimore, qeveria po fshihte ton djathë me të cilin askush nuk dinte çfarë të bënte.
Rasti u shndërrua në një skandal politik. Gazetat publikuan fotografi të arkave të mykura dhe një qeveri e turpëruar kërkoi një zgjidhje. Kur Ronald Reagan mori detyrën, ai u përball me këtë barrë absurde. Në vend që ta shkatërronte atë, ai donte ta shndërronte atë në një program social.
Në vitin 1981, u lançua Programi Special i Shpërndarjes së Produkteve të Qumështit, duke shpërndarë rreth 30 milionë paund djathë për bamirësi dhe familje në nevojë. Produkti shpesh ishte me cilësi të dyshimtë – pothuajse plastik, gjysmë i shkrirë, diçka midis ushqimit dhe eksperimentit industrial. Megjithatë, “djathi qeveritar” u bë pjesë e kulturës popullore: hahej në shkolla, në klubet studentore, në familjet e varfra; shkrihej në bukë të thekur dhe spageti, përdorej si simbol i pabarazisë amerikane.
Ironia ishte e qartë. Pikërisht qeveria që po përpiqej të stabilizonte tregun e djathit po e destabilizonte atë përsëri duke u ofruar djathë falas të varfërve, duke dëmtuar kështu prodhuesit privatë. Disa zyrtarë madje sugjeruan hedhjen e tepricës në det – “ndoshta zgjidhja më e lirë dhe më praktike”, tha një zyrtar i USDA-së në atë kohë.
Në vend të kësaj, djathi u bë simbol. Në lagjet e klasës punëtore, “djathi në blloqe” ishte sinonim i mbijetesës; një produkt i bërë për t’u shkrirë lehtë, ashtu si edhe besimi i publikut tek qeveria.
Gradualisht, në vitet 1990, depot u zbrazën dhe shteti dukej se po tërhiqej nga tregu i djathit. Por historia nuk mbaroi këtu. Në vitin 2016, makthi u rikthye. Mbiprodhimi i qumështit, ulja e shitjeve dhe luhatjet ndërkombëtare të çmimeve çuan në një tepricë përsëri.
Departamenti Amerikan i Bujqësisë ka filluar përsëri të blejë djathë me shumicë, kryesisht djathë çedar dhe amerikan, për të mbështetur fermerët. Rezultati: Mbi 600 milionë kilogramë të depozituar në atë që tani quhet jozyrtarisht “shpellat e djathit të Amerikës”: depo gjigante nëntokësore brenda guroreve të vjetra gëlqerore.
Këto shpella, të mbajtura në një temperaturë dhe lagështi konstante, janë ideale për ruajtje afatgjatë. Fotot e tyre duken surreale: rreshta me tulla portokalli djathi të grumbulluara si metal i çmuar, një thesar i vërtetë burokracie.
Djathi mbetet i sigurt, por vetë ekzistenca e tij është një kujtesë e absurditetit të politikës ekonomike – një vend që prodhon më shumë sesa mund të konsumojë dhe vazhdon të paguajë për të ruajtur tepricën.
Grumbullimi i djathit nuk është vetëm një fenomen folklorik; ai është i lidhur me strukturën e thellë të sistemit bujqësor amerikan. Subvencionet për prodhuesit e qumështit, të vendosura pas luftës për të siguruar çmime të qëndrueshme dhe mjaftueshmëri, krijuan një problem të përhershëm të mbiprodhimit.
Sa herë që konsumi zvogëlohet, shteti merr përsipër detyrën e thithjes së tepricës. Dhe qumështi, kur nuk pihet, bëhet djathë. Djathi, kur nuk shitet, ruhet. Dhe djathi i ruajtur bëhet… një barrë politike.
Në vitin 2010, vetë qeveria u përpoq të rriste konsumin përmes një mase të papritur: Ajo siguroi fonde për të shpëtuar zinxhirin Domino’s, duke promovuar kështu përdorimin e më shumë djathit në picat e saj. Aparati shtetëror, i cili dikur ruante male me djathë, tani financonte kompanitë për ta shkrirë atë në brumë.
Sot, ndërsa konsumi i produkteve të qumështit bie dhe alternativat me bazë bimore shtohen, problemi mbetet. Qeveria ende subvencionon prodhimin, fermat vazhdojnë të mbiprodhojnë dhe djathi grumbullohet thellë në shpellat e Minesotës dhe Misurit.
Të ashtuquajturat “shpella djathi” tani janë një lloj miti kombëtar, por edhe një shqetësim mjedisor: Çdo ton qumësht që nuk konsumohet korrespondon me emetime metani dhe shpërdorim të burimeve.
Historia e “djathit qeveritar” është në thelb historia e një vendi që nuk di si të balancojë bollëkun dhe arsyen. Që nga vitet e Carterit deri në ditët e sotme, djathi është bërë një pasqyrë e ekonomisë amerikane: i butë, i lakueshëm, që prishet lehtë.
Shpellat ku ndodhet kjo bimësi janë një kujtesë e një kohe kur bollëku konsiderohej një bekim, jo një problem. Por paradoksi mbetet: Një vend që zotëron një nga burimet më të mëdha ushqimore në botë vazhdon të luftojë me urinë dhe pabarazinë.
Ndoshta “djathi qeveritar” është, në fund të fundit, më shumë sesa thjesht një sukses i madh. Është një simbol i mënyrës amerikane të të menduarit: dëshira për të zgjidhur problemet duke krijuar më shumë. Nën tokë, midis galerive të ftohta dhe korridoreve të betonit, djathi piqet ngadalë, duke pritur një krizë të re, një president të ri, një rast të ri për të dalë përsëri në dritë.
Deri atëherë, ajo pasuri e verdhë mbetet aty: një masë e madhe dhe e heshtur dhjami, historie dhe ironie – ndoshta gjëja më amerikane që ekziston.
