Vetidentifikimi etnik është një e drejtë themelore, por deri në çfarë pike mund të mbetet i lirë pa u keqpërdorur?
Qeveria shqiptare ka miratuar aktet nënligjore për zbatimin e ligjit mbi pakicat kombëtare, një hap që ngre pyetje serioze mbi balancën mes lirisë dhe mundësive për abuzim.
Ndërkohë që ky vendim synon të respektojë të drejtat e pakicave, ai gjithashtu krijon një terren të ndjeshëm për manipulime, me ndikime të mundshme ekonomike, politike dhe demografike.
Si mund të mbrohet parimi i vetidentifikimit nga përdorimi i tij si mjet spekulativ? A ka mekanizma të mjaftueshëm për të parandaluar abuzimet? Në këtë analizë, shqyrtojmë rreziqet dhe mundësitë që sjell ky vendim, si dhe praktikat ndërkombëtare mbi këtë çështje.
Qeveria shqiptare ka miratuar aktet nënligjore në mbledhjen e 26 dhjetorit të 2024, 7 vite nga hyrja në fuqi e ligjit për mbrojtjen e pakicave kombëtare.
Ky vendim është i debatueshëm sepse, ndonëse në teori respekton të drejtën e vetidentifikimit, ai gjithashtu hap hapësira për abuzim dhe manipulim, veçanërisht në një kontekst ku përkatësia në një pakicë kombëtare mund të sjellë përfitime ekonomike, sociale ose politike.
Rreziku i Abuzimit dhe Manipulimit
Nëse një shtetas shqiptar, që ka dokumente të qarta të përkatësisë së tij etnike brez pas brezi, vetidentifikohet si pjesë e një pakice për përfitime personale, atëherë ekziston rreziku i përfitimeve ekonomike dhe politike.
Pakicat kombëtare shpesh marrin mbështetje financiare nga shteti ose organizatat ndërkombëtare.
Në rastin e minoritetit grek, për shembull, kjo mund të nënkuptojë përfitime nga shteti grek (shtetësi greke, pensione, ndihma ekonomike, apo mundësi për emigrim të lehtësuar).
Manipulimit të të dhënave demografike
Nëse një numër i madh shqiptarësh vetidentifikohen si pjesë e një pakice, mund të krijohet një perceptim i shtrembëruar mbi përbërjen etnike të vendit, që më pas mund të përdoret në axhenda politike.
Falsifikimit të identitetit kombëtar
Nëse mungojnë kriteret e qarta për të vërtetuar një përkatësi etnike dhe bazohet vetëm te deklarimi personal, atëherë koncepti i pakicave kombëtare humbet vlerën e tij reale dhe mund të përdoret si mjet spekulativ.
A lejon ligji ndërkombëtar kufizime për të parandaluar abuzimin?
Po. Sipas Konventës Kuadër për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare dhe standardeve ndërkombëtare, të miratuar nga Këshilli i Evropës më 1 shkurt 1995 dhe ka hyrë në fuqi më 1 shkurt 1998 vetidentifikimi nuk duhet të përdoret për qëllime mashtrimi.
Kjo konventë është instrumenti i parë ndërkombëtar i detyrueshëm juridikisht që synon mbrojtjen e pakicave kombëtare, duke vendosur standarde për të drejtat e tyre kulturore, arsimore, gjuhësore dhe pjesëmarrjen në jetën publike.
Shqipëria e ka ratifikuar këtë konventë më 28 shtator 1999.
Në këtë kontekst, shtetet kanë të drejtë të vendosin mekanizma verifikimi për të parandaluar keqpërdorimet.
Çfarë bëjnë vendet e tjera?
Greqia
Nuk e njeh vetidentifikimin e lirë për minoritetet. Greqia nuk e pranon konceptin e pakicave të tjera përveç minoritetit mysliman në Traki, të njohur në bazë të Traktatit të Lozanës (1923).
Shqiptarët me origjinë çame ose arvanitët nuk kanë status minoriteti.
Franca
Nuk e njeh fare konceptin e minoriteteve dhe nuk lejon vetidentifikimin etnik në dokumente shtetërore.
Maqedonia e Veriut
Pranon vetidentifikimin, por ka kritere strikte dhe regjistrimi i një pakice në census ka nevojë për dokumente mbështetëse.
Çfarë do të duhej të përmbante vendimi për të parandaluar abuzimin?
Për të shmangur manipulimet dhe keqpërdorimet, vendimi duhet të kishte:
a- Kriter verifikimi të qarta për të dalluar vetidentifikimin e ligjshëm nga manipulimi.
b- Bazë dokumentare historike (p.sh. të dhëna familjare, arkivat e gjendjes civile).
c- Monitorim nga institucione të pavarura për të garantuar që procesi të mos përdoret për përfitime të padrejta.
ç- Sanksione për deklarime të rreme nëse dikush vetidentifikohet në mënyrë të pabazuar për të marrë përfitime.
Vendimi qeveris e ka lënë në dorë të një komisjoni ku në përbërje të jet dhe një përfaqësues minoritarë.
Besueshmëria e një komisioni që vendos për përkatësinë etnike të individëve varet nga pavarësia, transparenca dhe integriteti i anëtarëve të tij, pavarësisht nëse mes tyre ka apo jo përfaqësues të minoriteteve.
A mund të korruptohet komisioni?
Po, ekziston mundësia e korruptimit ose e ndikimit politik mbi komisionin, veçanërisht në një vend si Shqipëria, ku sistemi administrativ dhe gjyqësor ka pasur sfida me korrupsionin.
Një anëtar minoritar nuk është domosdoshmërisht problem, por rreziku që komisioni të përdoret për qëllime politike, financiare apo demografike është real.
Si mund të parandalohen abuzimet?
Për të garantuar një vendimmarrje të drejtë dhe për të shmangur manipulimet, duhen disa mekanizma mbrojtës:
1- Përbërje e balancuar dhe e paanshme
Komisioni duhet të përfshijë ekspertë të pavarur (historianë, juristë, specialistë të të drejtave të njeriut), jo vetëm përfaqësues politikë apo administrativë.
2- Kriteret e qarta dhe të dokumentuara
Vendimet nuk duhet të bazohen vetëm në deklarime personale, por edhe në prova dokumentare (gjendja civile, arkivat, regjistrat historikë).
3- Mbikëqyrje nga institucione të tjera
Kontroll nga organe të pavarura si Avokati i Popullit, gjykatat administrative ose organizata ndërkombëtare (p.sh. Këshilli i Evropës).
4- Transparencë dhe llogaridhënie
Procesi i shqyrtimit të kërkesave duhet të jetë publik, me mundësi ankimi për vendimet e komisionit.
5- Sanksione për abuzimet
Nëse zbulohet se dikush ka bërë deklarim të rremë për përfitime ekonomike apo politike, duhet të ketë pasoja ligjore (gjobë, heqje e përfitimeve, ndjekje penale).
Pra për të shmangur rrezikun e abuzimit, nuk mjafton vetëm një komision, por një sistem mbrojtës me kontrolle të shumëfishta. Përndryshe, rreziku i manipulimeve dhe ndikimeve të jashtme mbetet i lartë.
Sa më sipër ky vendim i qeverisë lë hapësirë për abuzime nëse nuk ka mekanizma të fortë kontrolli.
Shqetësimi për manipulime është real, veçanërisht në një vend si Shqipëria, ku ka interesa të ndryshme gjeopolitike dhe ekonomike rreth çështjeve të minoriteteve.
Nëse shteti shqiptar nuk e rregullon me kujdes këtë proces, mund të përballet me pasoja demografike dhe politike afatgjata.
