Hyrje
Transformimi shtetformues i Kosovës në dekadat e para pas luftës ka përfshirë përplasjen midis dy logjikave të kundërta politike: një modeli republikan-demokratik të orientuar drejt konsolidimit institucional dhe një modeli klientelist që mbështetet në patronazh, partikularizëm dhe kapje të burimeve publike. Kjo përplasje prodhon implikime të thella për sigurinë kombëtare, stabilitetin rajonal dhe perspektivën afatgjatë të kombit shqiptar. Në këtë kontekst, narrativa mbi ndërveprimet e establishmentit të vjetër politik me aktorë destabilizues—Serbinë, Rusinë dhe segmente të veçanta brenda BE-së—duhet kuptuar jo si fakt i mirëfilltë empirik, por si rrezik strukturor i pranishëm në arkitekturën politike të Ballkanit Perëndimor. Ndërkohë, heshtja e Tiranës zyrtare, e interpretuar si mungesë e koherencës strategjike shqiptare, e thellon edhe më shumë vakumin gjeopolitik që shfrytëzohet nga aktorët e jashtëm.
1. Shteti-komb në agsholin e teknofeudalizmit
Pavarësisht transformimeve të thella që po sjell epoka e teknologjisë së lartë, inteligjencës artificiale dhe korporatokracisë dixhitale — të cilat disa autorë i quajnë faza të para të teknofeudalizmit — shteti-komb mbetet institucioni qendror i garantimit të demokracisë. Siç argumenton Varoufakis (2024), fuqia algoritmike dhe platformat globale po i rishkruajnë raportet ekonomike, por nuk kanë krijuar ende një arkitekturë alternative të sovranitetit politik që mund të zëvendësojë shtetin-komb. Në të njëjtën linjë, Zuboff (2019) paralajmëron se kapitalizmi i mbikëqyrjes sfidon normat demokratike, por vetë mbrojtja e qytetarisë dhe e të drejtave themelohet ende në kapacitetet e shtetit modern.
Këto analiza e nxjerrin të qartë se, edhe në këtë realitet të ri postindustrial, shteti-komb nuk është kapërcyer; përkundrazi, ai mbetet bastioni i vetëm institucional që mund të mbrojë liritë politike, të drejtat civile dhe funksionet e llogaridhënies.
2. Integrimi evropian si projekt i shteteve-kombe
Pas shkatërrimeve të dy luftërave botërore, projekti i integrimit evropian u konceptua që në fillim si mekanizëm për të përforcuar paqen duke forcuar — jo duke shfuqizuar — shtetet kombëtare. Dokumentet themeluese, si Deklarata Schuman (1950) dhe vizioni i Monnet, e shihnin bashkëpunimin ndërqeveritar si mënyrën më efikase për të shmangur rikthimin e rivaliteteve të shekujve. Siç argumenton Milward (1992), Bashkimi Evropian lindi jo si projekt supranacional në kuptimin e një federate të re, por si “shpëtimtar i shtetit europian”, duke i dhënë secilit shtet-komb instrumente të reja ekonomikë e politikë për të menaxhuar globalizimin.
Për këtë arsye, Këshilli i Bashkimit Evropian, ku takohen krerët e shteteve dhe qeverive, dhe jo Komisioni apo Parlamenti, ka fjalën e fundit për të gjitha vendimet e rëndësishme. Në tryezën ku vendoset e ardhmja e Evropës, në fund të fundit ulen vetëm përfaqësuesit e shteteve kombe, të detyruar të mbrojnë interesat e tyre kombëtare përkatëse. Disa besojnë fuqimisht në sovranitetin e vendeve të tyre, ndërsa të tjerët janë më të rezervuar. Por asnjëri prej tyre nuk dëshiron të ushtrohet presion nga Komisioni ose shtetet e tjera anëtare. [Dr. Jan Zielonka: 2025]
Teoritë bashkëkohore të ndërqeveritarizmit (Moravcsik, 1998) e konfirmojnë këtë: vendimmarrja në BE ka qenë dhe mbetet në duart e qeverive kombëtare, të cilat janë aktorët kryesorë që përcaktojnë ritmin dhe drejtimin e integrimit.
3. Pse politikanët flasin për “dorëzim” të sovranitetit te Brukseli?
Megjithëse shtetet-kombe janë aktorët themelorë të BE-së, në shumë vende të Ballkanit Perëndimor, veçanërisht në hapësirën shqiptare, është vërejtur një retorikë e shpeshtë e delegimit të vendimmarrjes te Brukseli. Kjo shfaqet sidomos te politikanët që nuk dëshirojnë ose nuk kanë kapacitet të marrin vendime të vështira brenda vendit, duke i paraqitur ato si “kërkesa të BE-së”.
Ky fenomen mund të shpjegohet përmes tre faktorëve kryesorë:
3.1. Legjitimimi i munguar i brendshëm dhe zhvendosja e përgjegjësisë
Në kontekste politike me polarizim të thellë, mungesë konsensusi dhe të presionit elektoral, Brukseli përdoret shpesh si alibi e jashtme për të justifikuar reforma të pakëndshme. Vachudova (2005) e përshkruan këtë si kapitullim strategjik të elitave, të cilat përdorin kushtëzimin evropian si mburojë për të shmangur llogaridhënien.
3.2. Kapacitete të dobëta shtetërore dhe varësi nga ekspertiza e jashtme
Në shtete me burokraci të fragmentuar, administratë të dobët dhe mungesë të ekspertizës, elitat politike mbështeten tek BE-ja për udhëzime teknike dhe hartim politikasash. Börzel dhe Risse (2012) theksojnë se kjo lloj varësie prodhon një asimetrikë integrimi, ku shtetet e vogla e perceptojnë Brukselin si autoritet teknik pothuajse të detyrueshëm.
3.3. Retorika simbolike dhe instrumentalizimi politik i integrimit
Në hapësirën shqiptare, retorika e disa politikanëve ka degraduar në formula të tilla si:
“Shqiptarët do të bashkohen në BE.”
Kjo parullë është e zbrazët si koncept politik, sepse e zëvendëson nevojën për bashkërendim të politikave kombëtare, harmonizim institucional dhe integrim real brendakombëtar me një pritje të pasivizuar që Brukseli do ta zgjidhë çështjen shqiptare. Ky është një shembull tipik i asaj që Crouch (2004) e quan post-demokraci retorike, ku ide të rëndësishme politikisht reduktohen në slogane.
4. Shteti-komb dhe integrimi evropian në epokën e teknofeudalizmit
Fenomenet e reja të pushtetit ekonomik — platformat dixhitale, oligopolet e të dhënave, inteligjenca artificiale — po sfidojnë kapacitetet tradicionale të shtetit-komb për të ushtruar kontroll mbi ekonominë dhe hapësirën publike. Por, siç theksojnë Zuboff (2019) dhe Varoufakis (2024), pikërisht ky realitet e bën shtetin-komb akoma më të domosdoshëm si mekanizëm mbrojtës i demokracisë.
Në këtë kontekst:
- BE-ja ofron kornizë rregullatore për t’u përballur me gjigantët dixhitalë;
- shteti-komb mbetet garantuesi kryesor i institucioneve demokratike dhe të drejtave qytetare;
- aktorët politikë të vendeve të vogla duhet të kuptojnë se integrimi evropian nuk e zëvendëson detyrën e tyre për të ndërtuar kapacitete kombëtare dhe për të zhvilluar politika publike efektive.
5. Shteti-komb demokratik, establishmenti klientelist dhe rreziqet gjeopolitike
Në literaturën e shtetformimit, konsolidimi i shtetit-komb kalon përmes institucioneve që kufizojnë arbitraritetin, institucionalizojnë llogaridhënien dhe ndërtojnë besim kolektiv (Tilly, 1992; Fukuyama, 2011). Në Kosovë, tentativa për të krijuar një shtet modern, meritokratik dhe funksional është sfiduar nga trashëgimia e patrimonializmit dhe patronazhit partiak, model i cili, sipas teorisë së polit-ekonomisë së kapjes së shtetit, synon kontrollin e resurseve dhe të aparatit administrativ për interes të grupeve të ngushta (Hellman, Jones & Kaufmann, 2000).
Në këtë kuptim, përplasja midis forcave reformuese dhe establishmentit klientelist nuk është konflikt i thjeshtë politik, por përballje midis dy projekteve të shtetformimit:
- Projekti demokratik-republikan, i bazuar në sundimin e ligjit, depolitizimin e institucioneve dhe orientimin euroatlantik;
- Projekti klientelist, i mbështetur në rrjete patronazhi, kontroll të burimeve shtetërore dhe logjikën e pushtetit si kapital privat.
Këto dy logjika nuk mund të bashkëjetojnë pa tension, ngase, siç argumenton Krastev (2002), klientelizmi në tranzicionet post-komuniste e pengon vetë mundësinë e shfaqjes së një shteti demokratik funksional.
- Përballja e shtetit-komb demokratik me establishmentin e vjetër klientelist
Zhvillimet e sotme në Kuvendin e Republikës së Kosovës duhet të kuptohen në kontekstin e transformimit të elitave politike, të cilat — sipas shumë studimeve mbi tranzicionet post-koloniale dhe postkonfliktuale — shpesh trashëgojnë modele të vjetra të qeverisjes klienteliste dhe të kulturës politike patrimoniale (Bermeo, 2003; Levitsky & Way, 2010). Në rastin e Kosovës, një pjesë e konsiderueshme e establishmentit të periudhës 2000–2020 [pa logaritur periudhën e apart’hejdit kur veproi LDK-ja -1989-1999] u karakterizua nga kapacitetet e kufizuara reformuese, mungesë e mekanizmave të brendshëm të llogaridhënies dhe një prirje për ta instrumentalizuar shtetin si burim shpërndarjeje resursesh, e jo si platformë të konsolidimit të së drejtës publike.
Kjo dinamikë krijoi një lloj devijimi politik dhe moral sui generis, i cili në literaturë njihet si path dependency — ngurtësim i praktikave të vjetra që vazhdojnë të prodhojnë sjellje jo-funksionale edhe pas ndryshimit të konteksteve formale (North, 1990; Pierson, 2004). Për rezultat, reformat institucionale shpesh kanë ngecur midis rezistencës së strukturave të vjetra dhe mungesës së kapaciteteve për transformim substancial. Kjo është veneruar tek ne sidomos në sistemin e drejtësisë.
Sjelljet obstruksioniste në Kuvend, retorika konfrontuese apo pengesat e qëllimshme procedurale interpretohen nga një pjesë e analistëve si simptomë e këtij devijimi, të cilin Milward (1992) do ta quante “krizë të ndërmjetësimit politik”.
Në kontekstin e integrimit evropian, kjo lloj elite shpesh kërkon delegim të vendimmarrjes drejt Brukselit jo për të forcuar kapacitetet demokratike brenda shtetit-komb, por për të shmangur përgjegjësinë politike dhe për ta zhvendosur koston e vendimeve te një autoritet i jashtëm. Kjo sjellje është vërejtur në shumë vende të tjera post-socialiste, ku politikanët përdorin BE-në si external anchor për reforma që vetë nuk duan t’i ndërmarrin (Vachudova, 2005). Kjo është ajo që Streeck (2014) e quan “politics of depoliticisation” — një tendencë teknofeudaliste e zhvendosjes së autoritetit nga instancat demokratike të brendshme te mekanizma teknokratikë të jashtëm.
Në këtë kuadër, zhvillimet në Kuvend nuk janë thjesht episode politiko-partizane, por pjesë e një procesi më të gjerë të tensionit midis modelit të shtetit-komb demokratik dhe praktikave të vjetra klienteliste, të cilat shpesh përdorin diskursin e integrimit evropian për të fshehur mungesën e vullnetit për reformë të brendshme. Kjo e bën të qartë se konsolidimi i shtetit-komb demokratik — qoftë në Kosovë apo gjetkë në Ballkanin Perëndimor — varet nga aftësia për të mposhtur këto struktura të trashëguara dhe për ta rikthyer politikën në sferën e përgjegjësisë publike.
7. Ndikimet e aktorëve të jashtëm në mjedisin e brishtë politik të Kosovës
Në literaturën e sigurisë gjeopolitike, Ballkani konsiderohet terren i “ndikimit konkurrues” midis fuqive perëndimore dhe atyre revizioniste (Bieber, 2018). Serbia, si aktor rajonal i mbështetur nga Rusia, synon të ruajë ndikim strukturor në Kosovë përmes politikave obstruktive, luftës hybide dhe instrumentalizimit të komuniteteve lokale (Simić, 2020). Rusia, nga ana tjetër, përdor Ballkanin për të zgjatur tensionet me Perëndimin dhe për të minuar arkitekturën euroatlantike (Radin & Reach, RAND, 2017).
Në këtë kontekst, perceptimi se segmente të establishmentit të vjetër në Kosovë kanë afërsi politike ose interesa të ndërthurura me aktorë të jashtëm, duhet trajtuar si rrezik strukturor, jo si pretendim empirik i plotësisht verifikueshëm. Çfarë është empirikisht i vërtetueshëm është ky mekanizëm: sa më i kapur të jetë shteti nga rrjetet klienteliste, aq më i prekshëm bëhet ndaj ndërhyrjeve të jashtme, duke humbur kapacitetin e autonomisë strategjike (Vachudova, 2005).
8. Heshtja strategjike e Tiranës: mungesë koherence e interesit jetik kombëtar?
Diskursi publik shqiptar ka shtruar pyetjen nëse heshtja e Tiranës zyrtare ndaj zhvillimeve kritike në Kosovë është mungesë e koherencës strategjike apo strategji e heshtur e orientimit të jashtëm. Sipas teorive të politikës së jashtme së shteteve të vogla (Thorhallsson, 2018), shtetet me kapacitete të kufizuara shpesh zgjedhin politika të “profilit të ulët” për të mos sfiduar aktorët më të fuqishëm ndërkombëtarë. Në rastin e Shqipërisë, kjo mund të interpretohet si përpjekje për të ruajtur harmoninë me BE-në, edhe kur disa shtete anëtare mbajnë qëndrime të ashpra karshi Kosovës.
Megjithatë, nga perspektiva e politikës kombëtare shqiptare, mungesa e një doktrine të qartë strategjike mbi koordinimin Tiranë–Prishtinë krijon vakum gjeopolitik që mund të shfrytëzohet nga aktorët që synojnë fragmentimin politik të hapësirës shqiptare.
Kjo heshtje prodhon disa rreziqe:
- ul fuqinë negociuese të Kosovës në arenën ndërkombëtare;
- zvogëlon rolin stabilizues të Shqipërisë në rajon;
- lejon ndërhyrjet e aktorëve të tretë, që synojnë të përdorin mospërputhjet brenda faktorëve shqiptarë.
Në këtë kuptim, heshtja e Tiranës mund të shihet si e pavlerësuar strategjikisht, duke krijuar pikat e dobëta pikërisht aty ku Serbia dhe Rusia kanë investuar në mënyrë të qëndrueshme: fragmentimin politik të shqiptarëve në rajon (Kmezić, 2020).
9. Konkluzion
Në agsholin e teknofeudalizmit, shteti-komb jo vetëm që nuk po zhduket, por po rifiton rëndësi si mbajtës i demokracisë, i rendit juridik dhe i llogaridhënies. Integrimi evropian ka qenë dhe mbetet projekt i shteteve-kombe, jo zëvendësues i tyre. Retorika e dorëzimit të përgjegjësive te Brukseli është shenjë e dobësive strukturore të politikës së brendshme dhe jo reflektim i natyrës reale të procesit të integrimit.
Përplasja midis shtetit-komb demokratik dhe rrjeteve klienteliste në Kosovë është një proces i thellë transformues që do të përcaktojë fatin e shtetit dhe kombin shqiptar në dekadat e ardhshme. Ndikimi i aktorëve të jashtëm, sidomos Serbisë dhe Rusisë, e rrit nevojën për koherencë strategjike brenda faktorëve politikë shqiptarë. Heshtja e Tiranës duhet të rivlerësohet në dritën e këtyre dinamikave, sepse pa një strategji të përbashkët, mjedisi gjeopolitik i Ballkanit mund të kthehet në rrezik struktural për stabilitetin rajonal.
